Оқырман қауымның назарына, келесі шежіреміз, Мәмбет атасының таралымын ұсынып отырмыз. Автордың бұрын шыққан кітаптарындай, бұл шежіре де сол үлгімен – аталарды жылнама арқылы қуа тарату әдісімен жазылған.
Аты Қазаққа мәлім – Қаракерей Қабанбай атамыздың шарапатынан ба екен, Найман ішінде Қаракерей атасы өскен ата. Оның ішінде Қабанбай батыр шыққан Байжігіт атасы да кезінде тоғыз болыс ел болыпты. Ал, Қабанбай батырдың атасы, өз жұрты - Мәмбет атасы, Қытай мен Қазақстан жерін егіз еміп, еркін өскен құтты ұрпақ болып саналады. Міне осындай өсіп-өнген үлкен атаның шежіресі, сәті түсіп қолыңызға тиіп отыр.
Шежіреде Мәмбет атасынан шыққан әйгілі адамдардың өмірі мен қоғамға, халқына сіңірген еңбегі жайлы көптеген деректер келтірілген. Әсіресе халық арасына кең тарамады-ау деп ойластырған адамдарға көбірек көңіл бөлінген. Қабанбай батыр, Басбай бай, Сиыршы, Мұстапа Өзтүрік т.т. өздеріне жеке кітап, роман арналған Мәмбеттің әйгілі ұрпақтары туралы тек үстірт жазып, жарық көрген көркем шығармаларға сілтеме жасап кеттік. Білгісі келген оқырман, кітаптарды іздеп тауып оқи жатар деген ойдамыз.
Автордың көп жыл еңбек етуінің нәтижесінде, Найман атасының бұдан басқа да бірнеше шежіресі шықты. Оны осы кітаптағы әдебиеттің тізімінен көресіз.
Өз қаражатымен Семей, Өскемен, Павлодар облыстарын аралап, Монголия, Қытай мемлекеттеріне барып, ол жақта тұратын қандастарымызбен әңгімелесу арқылы, көптеген аңыз-әңгіме, өлең-қиса жазылып, ата-тек шежіресіне қосымша дерек қосылды. Павлодар, Семей, Өскемен, Алматы, Астана кітапханаларының қорын пайдаланып, Москва, Санкт-Петербордың кітапханаларына интернет арқылы кіріп, қолға түскен деректер шығып жатқан шежірелерге кіргізілді.
Мысалы: 1914 жылы Ресей мемлекетінің ғылыми жорналында шыққан [21, 90-93 беттер] мақаланы пайдаланып, Қаракерей Қабанбай батырдың жерленген жері Семей облысына қарасты Шыңғыстау екен деген тұжырымға келуге болатыны, осы кітаптың 564-566 беттерінде айтылып кеткен.
Халық ауыз әдебиетінің қай саласын алсаңыз да, ата-тегі айтылмай қалған қазақ кейіпкері жоқ.
Жиделі – Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде.
Байбөрі деген бай бопты,
Төрт түлігі сай бопты,
Бір перзентке зар бопты-деп, Алпамыс жыры басталмай ма?!
Ал қазіргі түкпіш ұрпаққа «Алпамыс Қоңырат атасынан екен» деген жалаң мәлімет жеткіліксіз. Қазіргі ұрпақ шетінен сауатты, бес жасынан компьютердің құлағында ойнайтын, бірінші класстан бастап кез-келген сұрақтың жауабын интернеттен іздейтін білімпоз емес пе? Сондықтан да біздің ұрпаққа Алпамыс, т.б. атақтылардың әрі-бері жағы түгел керек. Бірақ, өкінішке орай, ондай мәліметтің бәрі бірдей интернеттен табыла бермейді. Одан табылу үшін, оны оған салу керек. Міне, қолыңыздағы «Мәмбет шежіресі» осындай, бүгінгі күнгі талапқа сай компьютерлік нұсқада жазылған. жас түлектің көптеген сұрақтарына жауап беретін шежіре.
Бұл кітаптан Қаракерей Қабанбай батырдың өзі мен төңірегіндегі батыр туыстарының толық шежіресін табасыз. Бұрын баспа бетінде жарық көрмеген, Мұстапа Өзтүріктің, оның Қытай мен Түркияда тұратын туыстарының шежірелері мен суреттері, автормен сұхбаттасқан Мұстапаның ағалары, түркиялық - қажы Мансұр тәйжі туралы, т.б. құнды мәліметтер осы кітаптан орын алған.
Шежіренің құрылымын білу үшін жоғарыдағы мысалды түсініп алу қажет.
Әр бағана 30 жылдық аралықты қамтиды. Бір әкенің барлық балалары осы 30 жыл аралығында туған деп есептеледі. Енді осы балалардың біреуі, ең үлкенінен бастап, қою қара әріппен теріліп, келесі бағанаға осы атаның балалары жазылады. ...тағы-тағыдай барлық ұрпағы жазылып болған соң, келесі бала сол бағанаға қайтадан қою қара әріппен теріліп, келесі бағанаға оның балалары жазылады.
Егер ұрпақ жалғыз болса, қою қара әріппен ерекшелемесе де болады.
Мысалы: Жақияның балалары Нәби мен Тоқтар. Атабай 1-ші бағанада, ал оның балалары 2-ші бағанада, 1 жол төмен жазылған. Нәбидің үш баласы болған дейік. Олар 3-ші бағанаға жазылған. Соның ішінде 1-ші адам аты- Аязби, қою қара әріппен теріліп, 4-ші бағанаға оның 2 -ұрпағы, Қайрат пен Айбек жазылған. 5-ші бағанада Қайраттың балалары Данияр, Ардақ және Айбектің баласы Талғат жазылған.
Мәксімнің ұрпағы таратылмаған. Мүмкін ұрпағы жоқ, не белгісіз болар. Енді, келесі Мәптіхан қою қара әріппен ерекшеленіп, 5-ші бағанаға балалары Серік пен Берік жазылған
Сонымен: "Жақия, одан-Нәби, одан-Аязбай, одан-Қайрат, одан-Данияр мен Ардақ "- деп, таратамыз. Нәбидің ұрпағы таратылып болғандықтан, 2-ші бағанаға қайта ораламыз. Нәбидің кейінгі інісі - Тоқтар осы бағанаға қайта жазылып, қою қара әріппен ерекшеленіп, оның ұрпағын тарата бастаймыз.
Егер осы ата тарату әдісін толық меңгеріп алмасаңыз, шежірені түсіне алмайсыз! Іске сәт, қадірменді туысқандар!
Мұрын шежіресіне пайдаланылған әдебиет
(30-маусым 2012 жылғы нұсқасы)
«التىن ساندىق» (1-كىتاپ)، «مۇرا» رەداكتسياسى، 2003 جىل، ءۇرىمجى، 380 ب.
«ارعىنبەك شىعارمالارى»، (جيىپ باسپاعا دايىنداعان ق.نۇرتازا ۇل)، شيڭجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى 2004 ج.، 408 ب.
. «اسەتتىڭ شىعارمالارى»، بيجىڭ 2000 ج.، 1-2 توم، 1228 بەت.
«قازاق شەجىرەسى» جيناق، ءۇرىمجى 1996 جىل، 466 بەت
(ءابعىل ۇلى ورازبەك، «دۋبەك» (تاريحي رومان)، ءۇرىمجى 2004 جىل، 208 بەت)
ءاۋشەنۇلى ماناپ «داۋلەتباي شەجىرەسى»، شاۋەشەك 2005 ج.، 124 ب.
(بولتايقان ۇلى مۇقامەتقازى (قازي) «قازاق شەجىرەسى»، 1-توم، شاۋەشەك 1998 جىل، 592 بەت)
جانۇزاقۇلى ءارىمجان (ولەڭ-جىرلار جيناعى)، كۇيتىڭ 1996 ج.،182 بەت، قۇراستىرعان اسقار ءىيگەنۇلى
(جاپار ۇلى مولدابەك، يگەن ۇلى اسقار «ءتورتۋىل شەجىرەسى» 2001 جىلى)
جۇمابايۇلى باياقىمەت «اباق كەرەي شەجىرەسى» (يتەلى)، 2004 جىل 9-اي، 658 بەت.
جۇمابايۇلى باياقىمەت «اباق كەرەي شەجىرەسى» (مولقى رۋىنىڭ شەجىرەسى)، 2007 جىل 25-مامىر، 828 بەت.
راحمەت زاكاريياۇلى «التاي كولەمىندەگى جالمەنبەت رۋىنىڭ شەجىرەسى»، 1999 جىلى، 69 بەت.
قابدەن قۇرمانۇلى «توعاس شەجىرەسى»، 208 ج.، شاۋەشەك، 394 بەت.
قيياشۇلى زاقان «قاراشا شەجىرەسى» ءۇرىمجى 2006 ج.، 456 بەت.
بايشال ساقيتۇلى «اتاقوزى رۋىنان تاراعان ورازالى ۇرپاقتارى»، 2008-جىل، 69 بەت
(سانىك زەينوللا، «باسباي تۋرالى اڭگىمە-جىرلار»، ءبىيجيڭ 2006 ج.، 344 ب)
(سانىك زەينوللا، «قايراقباي»، ديشين «ۇلتتار باسپاسى» 2007 ج.، 242 ب)
(سانىك زەينوللا، «حان باتىر قابانباي»، ديشين «ۇلتتار باسپاسى» 2000 ج)
سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، ءۇرىمجى 2005 ج.، 864 ب.
304.
سىدىق ۇلى ءادىلحان، ءبىلال ۇلى ەسمۇقامەت «جاربولدى شەجىرەسى»«مۇرا» رەداكتسياسى، 2003 جىل، 296 ب
(تەمىرعالى ۇلى دۇيسەنبەك، سەرىكباي ۋالقان، جۇنىسبەكوۆ ايتمۇقاممەت، كوپجاسار ۇلى مۇقامەتقالي «مۇرىن شەجىرەسى» شاۋەشەك، 2003 جىلى، 608 بەت)
(شاكەنتاي ۇلى سولتان «بايجىگىت شەجىرەسى» 2004 جىلى، 175 بەت،).
شاشۋباەۆ بايان قابدوللا ۇلى «ساتى شەجىرەسى»، شاۋەشەك 2006 ج.، 576 ب.
2007-2008 жылдары «Қазақ этнографиясының кітапханасынан» шыққан кітаптардың тізімі (Астана «Алтын кітап», 1-50 томдар)
Том № |
Авторы |
Кітап аты |
13 |
Алтынсарин И. |
Обычай и обряды казахов |
26 |
Андреев И.Г. |
Описание средней орды киргаз-кайсаков |
10 |
Аргынбаев Х.А. |
Историко-культурные связи русского и казахского народов |
3 |
Аристов Н.А. |
Этногенез и этническая история казахского народа |
19 |
Бабаджанов С.К. |
Этнография казахов Бокейовской Орды |
30 |
Баллюзек, Маковецкий и др. |
Материалы по обычному праву казахов |
14 |
Бокейханов А. |
Қазақтар - Казахи |
5 |
Броневский С.Б. |
О казахах Средней орды |
18 |
В.К. фон Герн |
Характер и нравы казахов |
1 |
Валиханов Ч.Ч. |
Этнографическое наследие казахов |
48 |
Вамбери |
Путешсшествие по Средней Азии |
47 |
Вопросы землепользования |
|
16 |
Востров В., Муканов М. |
Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза |
37 |
Гейсн А.К. |
Собрание литературных трудов |
23 |
Гродеков Н.И. |
Казахи - киргизы Сыр-Дарьинской области |
43 |
Дала уәләйті газеті |
Этнографиялык әңгімелер |
15 |
Диваев А. |
Қазақ халық шығармашылығы |
24 |
Жәнібек У. |
Қазақтың дәстүрлі мәдениеті |
39 |
Зобнин Ф. |
К вопросу о невольниках, рабах и толенгутах в Казахской степи |
11 |
Ибрагимов Ш.М. |
Очерк быта казахов |
41 |
Катанаев Г.Е. |
Об этнографии казахов Сибири и Алтая |
7 |
Коншин Н.Я. |
Труды по казахской этнографии |
32 |
Копейұлы М. |
Қазақ шежіресі |
12 |
Красовский М.И. |
Образ жизни казахов степных округов |
28 |
Кудайбердіұлы Ш. |
Түрік, қырғыз-қазақ һэм хандар шежіресі |
9 |
Левшин А.И. |
Описание орд и степей казахов, степей |
35 |
Леонтьев, Гурлянд и др. |
Обычное право казахов |
8 |
Маргулан А.Х. |
Труды по культуре казахского народа |
36 |
Масанов |
Историко-этнографические этюды |
49 |
Мейендорф, Назаров |
Путешественник XIX в. |
17 |
Мейер И. |
Казахи Оренбургского ведомства |
38 |
Мякутин А.И. |
Юридический быт казахов |
34 |
Об этнографии тюрко-огузских племен (по Дивани лугат ат-турк?) |
|
6 |
Потанин Г.Н. |
Труды по этнографии и фольклору |
2 |
Радлов В.В. |
Труды по казахской этнографии |
25 |
Российские путешественники XVIII века |
|
33 |
Рычков Н.П. |
Дневные записки путешествия киргиз-кайсацкой степи в 1771 г. |
31 |
Седельников Т. |
Борьба за землю казахских народов |
45 |
Семипалатинские краеведы конца XIX нач.ХХ вв. (Белослюдов А., Байболов) |
Фольклор и этнография казахов Этнографиялык әңгімелер |
40 |
Тогжанов Т. |
Колониальный казахский аул |
44 |
Түркістан уәләйті газеті |
|
22 |
Тынышпаев М. |
Этноистория, этнография и археология казахского народа |
21 |
Халид К. |
Таурих хамса - Бес тарих |
20 |
Харузин А.А. |
К истории жилища тюрко-монгольских народов |
46 |
Чеканинский и др. |
Культовые памятники и обычаи казахов (рассказы и др. темы) о баксы |
42 |
Чулошников А.П. |
Очерки истории казак-киргизского народа |
50 |
Шмидт Ю. |
Караванные пути и население казахской степи |
27 |
Шонанов Телжан |
История земельного вопроса у казахов |
4 |
Шорманов М.Ш. |
Казахские народные обычаи |
29 |
Янушкевич А. |
Дневники и письма из путешествия по казахским степям |
Сыдықов Мүсәйіп Қыдырқанұлы 1944 жылы, Семей облысы Көкпекті ауданында туған. 1967 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің Механико-математика факультетін бітірген. Сол жылы Павлодар Индустриалды институтының жоғары математика кафедрасының мұғалімі болып қызыметін бастайды. 1974-жылдан программист мамандығына ауысып, 2007-жылы зейнеткерлікке шыққанға дейін Павлодар қаласында жұмыс істеген.
2004-жылдан бастап ел-тарихы, шежіре туралы кітаптар шығара бастады. Мүсәйіптің қолынан Тоғыз таңбалы Найманның аталарына арналған «Көнші шежіресі» 4-рет басылған, 2-томдық «Бура шежіресі» 4-рет басылған, «Қарауыл-Жасық шежіресі», «Терістаңбалы шежіресі» және «Қаракерей шежіресінің» әзірге 3-томы жарық көрді. Соңғы кітаптің 1-томы Қазақ батыры Қаракерей Қабанбайдың өз атасы Байжігіттің Мәмбетіне арналса, 2-3 томы Қаракерей-Қожамбет атасының шежіресі екен.
Мүсәйіп Қаракерей тарихын одан әрі зерттеп, баспаға Байжігіттің – Жұмық шежіресін дайындап жатыр.
Мүсәйіптің шежірелері шығып жүрген шежірелерден айрықша, математикке тән дәлдікпен, әр атаның туған жылын, өмірі туралы дәйекті дерек берумен қатар, көптеген кітаптарды пайдаланып, қазақ өмірінінің, тарихи тұлғалардың бұрын беймәлім болып келген көптеген соны әңгімелерін айта отырады. Мысалы Жайсаң өлкесіне танымал Тана мырза туралы саяхатшылар Потанин, Влангали күнделіктерін пайдалана отырып, бұрын ел-арасында таралған ағат аңыздарды жоққа шығаратын деректі тарихи әңгімесі, «Қарауыл-Жасық шежіресіне» кіріп, «Ертіс өңірі» газетіне, «Қазақ тарихы» жорналына қайта басылып шықты.
Кейінгі шыққан «Қожамбет шежіресіне» кірген автордың «Ақтабан шұбырындының» алдындағы Орыс мемлекетінің Ертіс бойына қамал салу саясатының тарихы баяндалып, сол сұрапыл соғыстың түбі кімге пайдалы болды, деген сұраққа, тарихи деректер арқылы жауап іздейді. Осы кітапқа кірген неміс саяхатшысы И.Сиверстің күнделіктерінің беттерінен қазақ данасы, Қожамбеттің Сырымбет биі туралы жаңа дерекпен қоса бұрыннан белгісіз Найман елінің көші-қондарының ізі шығып жатыр.
Нұрбекова Жанат Құнапиақызы - С.Торайғыров атындағы ПМУ-ң Білім беруді ақпараттандыру орталығының директоры
Айтбаева Қайныш Жұмабекқызы - С.Торайғыров атындағы ПМУ-ң Білім беруді ақпараттандыру орталығының инженер-бағдарламашысы
Абишева Айнұр Серікқызы - С.Торайғыров атындағы ПМУ-ң Білім беруді ақпараттандыру орталығының инженер-бағдарламашысы